DR PAVLE MIJOVIĆ: SKILIČINE LEGENDE KAO ISTORIJSKI IZVOR

by Crnogorski pokret · 01/27/2015

Dr Pavle Mijović

DR PAVLE MIJOVIĆ: SKILIČINE LEGENDE KAO ISTORIJSKI IZVOR Iz knjige “Kulture Crne Gore” (1987), našeg poznatog naučnika i prvog predsjednika Crnogorskog PEN-a, prenosimo poglavlje “O legendama nekih minijatura madridske ‘Kratke istorije’ Jovana Skilice” u kojem se analizira njihova istoriografska relevancija. Prije madridskog postojao stariji ilustrovani Skilica Polazeći od naslova, treba naglasiti da ovdje neće biti riječi o identifikovanju legendi iz pojedine minijature ovog umjetničkog djela, koliko o osporavanju njihovog korišćenja kao istorijskog izvora. Madridski kodeks Skilice (Nacionalna biblioteka, vitr.26-2) je prepis ilustrovan minijaturama koje su više od jednog i po vijeka predmet živog interesovanja i proučavanja. Do sad je posljednju riječ u tim proučavanjima imao čuveni istoričar umjetnosti Andre Grabar, što je, uporedo s novim kritičkim Thurnovim izdanjem Skilice, omogućilo da se u ovom jedinstvenom djelu s ilustracijama istorijskih događaja, popraćenih legendama, sad potpuno pročitanim, u vezi s opisanim slikama, kaže nešto i o onim ilustracijama koje se odnose na istoriju jednog od najburnijih perioda dukljanske države. Mada se o ilustracijama i legendama madridskog Skilice može govoriti s više aspekata, zadržaćemo se na pitanju “etničkog” atribuiranja koje prati neke ilustracije, za našu kulturnu istoriju nesumnjivo interesantnim. O atribuiranju u smislu pripadanja dukljanskog (po istorijskim izvorima) srpskom ili hrvatskom kulturnom nasljeđu spor potiče već od početka naše moderne istoriografije i traje do danas. Uprkos činjenici da se o njemu mnogo raspravljalo, rezultati rasprava, iako stalno obnavljanih, ne odgovaraju ogromnim zalaganjima, što proističe makar i iz vraćanja predmetu spora poslije svakog “definitivnog” rješenja. Ako se isključe motivi izvan nauke, razlog ovom zaostajanju treba tražiti u sporom sazrijevanju istorijske istine u sredini koja nema razvijene naučne institucije, uslovljenom dobrim dijelom i još uvijek nekritičkim tumačenjem istorijskih izvora. U savlađivanju zaostajanja i prepreka na putu saznavanja istorijske istine postignuti su značajni uspjesi s izdavanjem Vizantijskih izvora za istoriju jugoslovenskih naroda, iako neki izvori, među njima baš “Kratka istorija” Jovana Skilice, nijesu izdani prema originalu. Kako je već pomenuto, najnovije izdanje Ioannis Scylizae Synopsis Historiarum. Editio princeps pruža našoj temi nove mogućnosti za istraživanje u čemu i u kolikoj mjeri original i novi komentar, a takođe i recenzije, otvaraju nove perspektive za prevazilaženje pomenutog spora. Ali, kako je naš neposredni interes okrenut ilustrovanom Skilici za koji u Grabarevom prikazu i interpretaciji imamo siguran oslonac, treba istaknuti da su za naše potrebe stečeni sad svi uslovi da se pomeutoj temi otvore i drugi vidici, do sada zapostavljeni ili zaobilaženi. Ti se vidici pojavljuju primjenom kontekstnog “čitanja” etnonima, koji su i inače teški za interpretaciju, umjesto bukvalnog kojim se ponekad zadovoljavala i dosadašnja naša istoriografija. U redovima koji slijede biće primijenjen taj metod na Skilici o događajima u Duklji, ilustrovanim minijaturama s legendama. No, najprije još nekoliko riječi o ilustrovanom Skilici. Rukopis ukupno ima 574 sačuvane minijature u boji. Od toga broja samo 518 minijatura prate legende (na fol. 88-95v i 187-194v minijature ni legende nijesu izvedene iako su za njih ostavljena mjesta; na fol. 143-156 i 360-404 mjesta za minijature i legende nijesu ostavljena), a 11 minijatura je bez njih. Tridesetak legendi su u stvari naslovi, ostale manje-više reprodukuju ili modifikuju rečenice iz tekstova hronike. U glavnom, minijature su izvedene poslije ispisivanja osnovnog teksta, a legende poslije minijatura. Po dosadašnjim istraživanjima, utvrđeno je da manuskript Skilice u Madridu nije originalan, to jest nije princeps izdanje, nego kopija s nekog ranijeg rukopisa. Nijesu ni legende originalno prenijete s princepsa. Da je ispisivanje legendi, kako kaže Grabar, izvršeno s originala, one bi se morale naći na odgovarajućim mjestima tekstova koje prate ilustraciju i ne bi bile iznova redigovane, a to se dogodilo, o čemu govore razlike između osnovnog teksta i legendi, pa i greške u posljednjim; kasnije ćemo to uočiti i na primjeru ilustrovanja i legendi Skiličine priče o “barskoj” bitki u Duklji. Iz svih tih razloga vjeruje se da je prije madridskog postojao još jedan stariji ilustrovani Skilica. Umjetničko djelo koje je ilustrovalo više zoografa Najnovije proučavanje madridskog rukopisa potvrđuje hipotezu po kojoj je on nastao u drugoj polovini ako ne krajem XIII vijeka, dok je “Kratka istorija” napisana krajem XI vijeka. Veliki broj opširnih i eksplikativnih legendi govori o tome da je ovaj rukopis imao karakter popularnog izdanja. Stil minijatura, po Grabaru, mijenja se gotovo od sveske do sveske, a njih ima trideset; više “ruku” – sedam njih – mogu se grupisati u četiri skupine: maniri A, B, C, D. U rukopisu se jasno opažaju slike dva osnovna stila – vizantijskog (osobito od fol. 9 do fol. 87, i fol. 227 do fol. 234) i stila sa zapadnjačkim elementima (od fol. 96 nadalje), ali poneke i s vizantijskim reminiscencijama i arabizmima. Stil prve skupine blizak je carigradskoj umjetnosti XI vijeka, druge umjetnosti Srednje i Južne Italije, gdje jedna pored druge rade i grčke i latinske scriptoria. Taj mješoviti stil se oslanja osobito na Exultete XII vijeka i ilustracije poema Pjetra Ebolija (poč. XIII vijeka). Anahronizam starijeg dijela minijatura i poodmakla razvijenost stila drugog dijela pobuđuju na pomisao o madridskom Skilici kao verziji luksuznog kodeksa po narudžbini normanskog dvora, gdje su se sticali grčki, latinski i arapski uticaji u raznim tehnikama, pa i u iluminaciji knjiga. Zato što su minijature lišene prestoničkih svojstava savremenog paleologovskog stila, pretpostavlja se da su izvedene izvan Carigrada, najvjerovatnije u Mesini, na Siciliji, gdje je rukopis najprije registrovan. Madridski Skilica je značajan prvenstveno zbog svojih minijatura isključivo profanog karaktera. Za istoriju umjetnosti on je značajan i zato što predstavlja kompleksno umjetničko djelo koje je ilustrovalo više zoografa i što pored višesloženih reminiscencija sadrži i elemente umjetnosti koja je između Istoka i Zapada tražila zajednički likovni izraz kao kompromis u sve razbuktalijoj konfesionalnoj tendenciji razjedinjavanja stilova. Nama je Skilica na svoj način interesantan pošto smo i mi u dukljanskoj (zetskoj), a posebno u nemanjićkoj epohi, aktivno učestvovali u stvaralačkim poduhvatima toga pokreta i postali jedna od zemalja s najmarkantnijim odlikama stilova prožetih duhom Vizantije i Zapada istovremeno. U toj vezi, do sada, u nas za madridskog Skilicu nije bilo naučnog interesovanja. Najviše su za ilustrovanog Skilicu pokazivali interesovanja bugarski naučnici, što je i razumljivo s obzirom na veliki broj ilustracija koje prate izlaganja burnih događaja Bugarskog carstva i Vizantije u IX-XI vijeku. Ali, osim što su poistovjećivali bukvalno čitanje s istorijskim činjenicama, neki naučnici su u minijaturama bukvalno tražili i istorijski lik svojih careva, izgled njihovih vojskovođa i dvorjana, evoluciju carskog kostima i oficijelne mode, bedeme tvrđava, cijele gradove i desetine i stotine heroja koji “u svoj ukupnosti osvjetljavaju ne samo pojedinačne činjenice, nego i veliku istinu u provjerenoj i utvrđenoj istorijskoj redakciji”, kako kaže autor najnovijeg raskošnog bugarskog izdanja, prof. A. Božkov. Konstatujući da je daleko od ubjeđenja o istorijskoj vjernosti minijatura, A. Grabar je, signalizirajući pojavu Božkove monografije, mišljenja da “ilustracije Skilice rijetko kad mogu da svjedoče o vizantijsko-bugarskim odnosima, što mi prihvatamo i kad je, posebno, riječ o vrijednosti minijatura madridskog kodeksa za rekonstrukciju naše istorijske prošlosti. Ali, prije no što pređemo na sam siže i motiv našeg zanimanja madridskim Skilicom, osvrnimo se na još jedan aspekat dodirnutog pitanja o odnosu istraživača minijatura prema onome što pokazuje tekst. On je sličan odnosu minijaturiste prema događajima. I jedan i drugi su nastojali da u slikama i tekstu vide istorijsku istinu iz ugla svog subjektivnog i profesionalnog viđenja Skiličinih pričanja o ovom ili onom carevom pohodu, pobjedi ili porazu, zarobljavanju i egzekuciji, spaljivanju lađa i krvoproliću, audijenciji i kaznenoj ekspediciji itd. Pri tome, ne treba gubiti iz vida da je sam minijaturista sve događaje i ličnosti morao s književnog prevesti na svoj, likovni jezik, što znači da je događaje i ličnosti prikazao uslovno, kako je propisivala vizantijska ikonografija. Uzalud se u minijaturama traže lične vladarske crte Prije no što se uđe u suptilnost te ikonografije treba reći i to da se u scenama svi vladari i njihove palate, gradovi i crkve, velmože i sluge, vojnici i zarobljenici pokazuju po topoi-ima usvojenim i uobičajenim u vizantijskoj ikonografiji vjerskih praznika, sakralnih lica, heroja i mučenika crkve. Tražiti u predstavama ovih minijatura crte ličnih odlika kakvog vladara isto je toliko uzaludno koliko i tražiti u njihovim naslikanim odijelima izglede nacionalnih kostima. Kao što je ikonopisac ili freskista biblijske događaje znao da ređa “normalno” slijeva nadesno, za njega je, a isto tako i za minijaturiste Skilice, bilo normalno da događaje niže obrnutim redom, zdesna nalijevo, da pejzaž i arhitekturu prikazuju u obrnutoj perspektivi i bez nje, da realnost vidi u podjednako u životu i u čudu – pri čemu se najviše oslanja na sličan literarni manir po kome se ništa stvarno i doživljeno ne izlaže da se kao takvo pokaže, nego u motivaciji i u skladu sa svrhom i poukom (o čemu će još biti riječi). Nemajući u vidu tu zakonitost vizantijske umjetnosti, mnogi istoričari su se ogriješili o metod traženja istorijske istine, pa su je, osim u tekstu, tražili doslovno i u slikama. Kako je već rečeno, neki bugarski istoričari su bili obradovani činjenicom što se među ilustracijama Skilice nalazi veliki broj s prikazima bugarskih careva, logora i borbi hana Kruma, Omurtagovog gonjenja vojske Tome Slovena, pokrštavanja Bugara, bitaka bugarskog cara Simeona, njegove diplomatske djelatnosti, logora ustanika Petra Odeljana, opsade Preslava itd. Naročito je za istoričara bila privlačna ilustrovana hronika ustanka “bugarskog” cara Samuila, njegove uspješne bitke i porazi, događaji na njegovom dvoru, pogotovu stoga što se i u prvobitnom Skilici, podjednako kao u legendama madridske kopije, podrazumijeva Bugarska kad god je riječ o čitavom njegovom Carstvu. U istorijskoj nauci je, međutim, utvrđeno da Skilica, govoreći o Samuilovoj državi podrazumijeva njeno ime iz perioda cara Petra (926-969) i da ne pravi razliku između tema “Bugarska” (praktično na teritoriji Makedonije) i “Makedonija” (na teritoriji jugoistočne Bugarske). Komentatorima ilustracija kao da ne pada na um da Skilicu tu ne treba čitati bukvalno; oni se ne mogu otrgnuti ni od direktnog poistovjećivanja legendi i ulustracija s istorijskim nalazima. Opominjujuća su kako ovakva gledišta koja u minijaturama Skilice vide istorijski dokument, tako i doslovna uzimanja Skiličine etničke sinonimije slovenskih ustanika i učesnika brojnih događaja u doba cara Samuila. U tim događajima, osim Bugara, imaju udjela i ostali Sloveni, osobito s područja zapadnog dijela “bugarskog” carstva, koji, etnički, nijesu identični s osnovnim stanovništvom bugarske države. U ustaničkoj masi nalazili su se i drugi etnički individualiteti. Skilica je similiranjem svih etničkih elemenata Samuilovog carstva uzoran primjer kako se u vizantijskoj narativnoj literaturi višeetničko stanovništvo stapalo u jedan etnonim. Činjeno je to što po tradiciji, što po nemaru i ravnodušnosti prema etničkim obilježjima ovog ili onog “varvarskog” neprijatelja, poistovjećivanog s prvobitnim Volgarima-Bugarima iz njihovog paganskog doba. Takvom samom po sebi objašnjivom pojmu, vizantijskom piscu bilo kakvo diferenciranje na prave Bugare i druge oduzimalo bi željeni efekat. “Bugarin” Samuilovog doba je, stoga, u Skilice tradicionalni Bugar. Iako asimiliran, poslovenjen i kršten, on je, kao neprijatelj Romeja, uvijek potomak Volških Bugara, to jest pravi varvarin i antipod vizantijske hrišćanske civilizacije. Etnonimi Bugar-Bugari nalaze se i u legendama koje prate ilustracije događaja poslije ustanka kometopula 976-986. godine. No, kako svi izvori i novu Samuilovu državu i dalje nazivaju “Bugarskom” a kometopule “Bugarima”, svi bugarski istoričari od M. S. Drinova (1887) do danas izrično tvrde da je riječ o bugarskom stanovništvu i Bugarskoj, čemu se suprotstavlja najprije srpska, počevši od B. Prokića (1908), a zatim i jugoslovenska istoriografija. Prokić je pokušao da dokaže kako je u pitanju nov etnički “slovenski” sloj, različit od onog u bugarskoj državi cara Petra.

Anastasijević (1928) je Samuilovu državu nazivao “slovensko-makedonskom” državom, a D. Taškovski (1961) državom Makedonskih Slovena.

Makedonski Sloveni dati pod bugarskim imenom Da su Samuilova država i njeno stanovništvo nešto novo i po prostiranju i po etničkom sastavu i da se termini “Bugari” i “Bugarska u to vrijeme moraju uslovno uzimati podvlačili su K. Jireček – J. Radonić (1952), G. Litavrin (1967, H. Glykatzi – Ahweiler (1960) i drugi. Ne može biti sumnje da se termin “Bugari” i u legendama madridskog Skilice uz događaje u vezi sa hanom Krumom i vladanjem cara Mihaila Rangabea (811-813) do propasti Samuilove države (1019) imaju vrednovati različito: do Samuila kao etničko ime Bugara, dok se za vrijeme Samuila i njegovih nasljednika ime Bugari najviše odnosi na Makedonske Slovene. Isto tako, legende u madridskom Skilici na fol. 215, 215 v, 216, 217 a, 217 b, 217 v, u kojima se pominju “Bugari” a u vezi sa ustankom Petra Odeljana, 1040. godine, u temi “Bugarskoj”, kojoj je prijestonica grad Skoplje, treba smatrati da se tiču Makedonskih Slovena. Iz ovoga se može sad izvesti i zaključak, prigodan i za naše osnovno interesovanje Skiličinim minijaturama i legendama, o etničkoj i istorijskoj neadekvatnosti atribuiranja u legendama minijatura Skilice. Gore je istaknuto da takav manir nije slučajan; on je uobičajen u vizantijskoj narativnoj književnosti o čemu ćemo se podrobnije uvjeriti. Slično je i s pominjanjem Hrvata i Srba u jednoj legendi uz minijaturu i samo Srba u tekstu. U Skilici kojim se služio Beker (izdavač Kedrena) i u drugim rukopisima po kojima je J. Ferluga izvršio prevod govori se kako, poslije sloma Samuilove države, priđoše caru Vasiliji Hrvati koji imahu “kao arhonte dva brata, pa kad se predadoše i primiše počasti i dostojne nagrade, potčiniše se i sama plemena” (Vizantijski izvori III, 136). Hrvatski istoričari I. Lucius, F. Rački i F. Šišić ovaj tekst su tumačili kao potčinjavanje hrvatske braće Krešimira III i Gojislava Vasiliju II, 1018. godine, dok J. Mykoczy, A. Giljferding i N. Radojčić pod Hrvatima u tome tekstu podrazumijevaju Srbe (N. Radojčić, Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI i XII veka Jovan Skilica, Nikifor Vrienije i Jovan Zonara, Glasnik skopskog naučnog društva, 1926.) U madridskom rukopisu, kako je rečeno, osim teksta postoji i legenda uz minijaturu na fol. 96 u kojoj se pominju i Srbi i Hrvati. Na lijevoj strani minijature, u grupi od četiri vođe plemena vide se i tri njihova izaslanika kako primaju pisma, koja, na desnoj strani, predaju caru Vasiliji II. Grupu na lijevo objašnjava legenda: Hrovatai kai Servoi pempomsi presveis pros vasilea Vasileon. Očigledno, pominjanje i Srba i Hrvata u ovoj legendi isključuje zamjenjivanje Srba sa Hrvatima koje je naročito zagovarao N. Radojčić. Riječ “Srbi” je ovdje interpolirana kad je legenda pisana. Tek što navedeni slučaj s legendom, na minijaturi u jednom rukopisu i s tekstom u istom rukopisu Skilice, kao i u onom kojim se služio Ferluga (oba iz XIII vijeka) pokazuje da se samo po jednom rukopisu Skilice ne može izvlačiti jedinstven zaključak o vrijednosti njegovih etnonima, što bi trebalo da važi i kad je riječ o etnonimima toga pisca kad piše o Dukljanima. Isti manir nalazimo i u vijesti Skilice o zetskom knezu Vladimiru. Događaji su zahtijevali da, poslije upada u Ohrid, jedan vojskovođa, patrikij Mihailo, arhont Drača, 1015. godine, krene na ovaj grad koji su držali ustanici: “Jer dok je Trimalijom i obližnjim oblastima Srbije vladao Vladimir, po kćeri Teodorita, Samuilov zet, čovjek pravičan i miroljubiv i pun vrline, prilike su u Draču bile mirne” (Vizantijski izvori, III, 51-54).

Ferluga je tim povodom ponovio starije gledište po kome su “Trimalija i Srbija sinonimi, kao što su sinonimi Tribali i Srbi”, upućujući i na događaje u vezi s knezom Stefanom Vojislavom kad je “zauzeo ilirske planine i Tribale i Srbe i okolna plemena podložna Romejima napadao i pljačkao” (Vizantijski izvori, III, 51-54).

Ovu sinonimiju smo drukčije shvatili i tumačili. Ako se pod Trimalijom na ovom mjestu u Skilici podrazumijeva Duklja, a to je nesporno, bilo bi izlišno Trimaliji-Srbiji dodavati i obližnje oblasti “susjedne Srbije” kad se ne bi radilo o Duklji i o njoj obližnjim oblastima (Srbije) kojima je vladao Vladimir, iz čega se dalo zaključiti da se njegova država prostirala i na dio dračkog zaleđa u kojemu su se nalazili Srbi. Minijatura na kojoj je prikazana barska bitka Sinonimi su u ovom slučaju Trimalija-Duklja, kao što su sinonimi Tribali-Dukljani koji su zajedno sa Srbima i okolnim plemenima bili podložni Romejima dok nijesu pod Vojsilavom ustali na njih. Ovdje, dakle, nije riječ o zamjenjivanju pojmova, niti o metonimiji Tribali-Dukljani kao u nekim drugim Skiličnim vijestima. Nije, takođe, riječ ni o dubliranju etnonima “etnoninom” kao stilskim ukrasom, čime je inače bogata vizantijska književnost, o čemu će još biti govora. S kojeg god gledišta razmatrali ovu vijest (s istorijskog podjednako kao sa semantičkog), radi se, očigledno, o zamjenjivanju pravog etnonima drugim, zamjenjivanju nimalo slučajnom, nego (kako ćemo niže, takođe, vidjeti) sasvim “zakonitom” u vizantijskim narativnim izvorima. Ovaj drugi događaj opširnije je ispričan ne samo u Skilici-Kedrenu, nego i u znatnoj mjeri njemu sličnom opisu upada Vizantinaca u Duklju, 1041/42 godine, od Kekavmena (Vizantijski izvori, III, 210-213) (pored svojevrsne verzije u Ljetopisu Popa Dukljanina). Postavlja se pitanje: pošto su Kekavmenovi savjeti (“Savjeti caru” ili “Savjeti i pripovijedanje za poštena čovjeka”, prim.pr) od velike važnosti za istoričare, jer ih on popraća i ilustruje istorijskim događajima, je li, možda, i njegovo originalno djelo (sačuvano samo u kopiji iz XV vijeka) bilo ilustrovano minijaturama kao Skilično. Da se i na ovo pitanje može tražiti odgovor, upućuje skraćivanje Skiličnog teksta u legendi na minijaturi slično postpuku sažimanja u Kekavmena. Na ovu mogućnsot možda bi bilo vrijedno da se osvrne filolog. Ono što sad zaokuplja našu pažnju je pitanje upotrebe sinonima za Dukljane u legendama uz ilustracije. Treba odmah napomenuti da nije riječ o svim sinonimskim i sličnim atributivnim metodama narativnih izvora koji se odnose na Srbe, Hrvate i uopšte na Južne Slovene, što je u novije vrijeme izazvalo jače intersovanje istraživača, nego samo na ukazane motive minijatura i sižea legendi u traženju kontekstno istorografskog značenja namjesto bukvalnog. Slike koje nas interesuju nalaze se u drugoj skupini minijatura, gdje su, uglavnom, koncentrisane i sve ratne scene. Uprkos činjenici da su mnoge ratne scene prikazane s namjerom da precizno i u što većoj raznovidnosti dočaraju pokrete i akcije, afrontiranje zgusnutih odreda konjice u snažnom naletu bez realnog je značaja i zanimljivo je samo kao jedno od mogućih likovnih rješenja. U konglomeratu svakojakih bitaka, minijature na fol. 222v i 223 jako odudaraju od topos-a ratnih scena. Iako je prikazivanje bitaka specifičnost minijatura drugog dijela knjige, koje su po vremenu slikanja najmlađe i koje sigurno pripadaju ateljeima iz Južne Italije, ove dvije nemaju uzora ni u knjizi, niti imaju bilo kakvu ikonografsku podlogu (na žalost, nijesmo mogli pronaći bolje slike od onih u Mijovićevoj knizi, prim.prir). U prvoj (fol. 222v) prikazan je poraz Vizantinaca u tzv. “barskoj” bitci 1041/42. godine, odnosno negdje u gudurama Duklje. Planinski predio je, po riječima A. Grabara, “nevješto prikazan uzastopnim ređanjem paralelnih uvala i grebena, nagnutih nalijevo”). Premnogo je boraca i jedne i druge vojske, dukljanskih s kamenjem u rukama i sa stijenama koje odvaljuju kao jedinim oružjem napadača po čukama, bezbrojem glava poginulih u prve dvije uvale i s poraženom vojskom u trećoj. Scena se završava s prikazom konjice koja pokušava da zaustavi panično bjekstvo. U gornjem lijevom uglu minijaturu prati natpis crvenim slovima poluuncijalnog pisma: oi Servoi, toi Romaioi… Još je neobičnija bizarna scena na fol. 223, koja prikazuje nastavak ove pogibije – bježanje golih i bosih vizantijskih vojnika koji su uspjeli da umaknu iz gudura. Prikazani su kako jure podzemnim hodnicima, cik-cak poređanim, i kako iz njih izlaze. Dok je prva minijatura presićena tamnim bojama i mračna, ova pak, iako prikazuje podzemne rovove, sva je u svijetlom tonu i s razrijeđenim fugurama. Natpisom se pojašnjava suština onoga što je rečeno i u tekstu Skilice, naime da su se preostali vojnici spasili “noću bosi i goli” (“noć” je ovdje predstavljena podzemnim hodnicima; lijep primjer zamjene tekstualnog likovnim jezikom). Minijature na fol. 222v i 223 o Vojislavljevoj pobjedi nad Vizantijcima pripadaju posljednjem, sedmom (g) sličaru. On je ilustrovao samo jednu svesku (XXIX). Opis vizantijskog poraza u dukljanskim gudurama Nju i druge iz grupe manira C i D Grabar je definisao kao “strane vizantijskoj umjetnosti” i kao zapadnjačke. Ako se uzme kao sigurno da je minijator ispisao i legende, onda proizilazi da ni one nemaju veću dokumentarnost od te dvije minijature. S njima je vulgarizovano ono što je tekstom predstavljeno kao “učena” hronika. Obje minijature su se našle između redova osnovnog teksta rukopisa u kojemu Skilica opisuje epizodu iz ustanka u Duklji pod Stefanom Vojislavom, 1034/35. godine. Najprije je podsjetio: “I Srbija, koja se poslije smrti cara Romana bila odmetla, ponovo se pokori” (Vizantijski izvori, III, 156). Taj se događaj odnosi na potpadanje Duklje pod vizantijsku vlast 1035/36. godine. Zatim hroničar prelazi na priču o tome kako je magistar Jovan Orfanotrop poslao caru Mihailu IV Paflagoncu dvadeset kentenarija (oko 320 kg) zlata brodom koji, “zahvaćen olujnim vjetrm, udari na ilirske obale i razbi se”, a “zlato prigrabi Stefan Vojislav, arhont Srba”. Taj se događaj datira u 1039/40. godinu. Skilica zatim izveštava kako car opomenu Stefana Vojislava da mu pošalje zaplijenjeno zlato, pa, pošto se ovaj na to nije obazirao, posla vojsku na njega. Zapovjednik ove kaznene ekspedicije evnuh Geogrije Provatas (u Ljetopisu Armenopul) “stigavši u zemlju i zapavši u gudure, jaruge i besputna mesta, izgubi celu vojsku i sam se jedva spase”. Ovo je, dakle, bio pokušaj ugušivanja ustanka Dukljana, a priča o zaplijenjenom zlatu, po mišljenju Ferluge, izgovor za otpočinjanje drugog pohoda na Duklju, 1041/42. godine. Skilica ovom pohodu pridaje posebnu važnost i stoga o njemu izuzetno opširno priča. Zapovjednik vojske, patrikije Mihailo, zajedno s drugim hipostratezima “krene na Tribale i da savlada Stefana”. Sa 60.000 vojnika “upade u zemlju Tribala, prolazeći putevima strmim i kršnim i vrletnim i tesnim tako da uporedo nisu mogla ni dva konjanika da idu. Srbi su njima, kako se priča, namerno dozvolili i dopustili da ulaze, dok se on (sc. Mihailo) nije brinuo o bezbednom povratku. Provalivši ovaj je pustošio i palio polja dok su Srbi zauzeli i čuvali tesnace i strmovita mjesta na putu i čekali na povratak”. Na “povratku, pošto su se napljačkali i nakupili mnogo plena i zarobljenika” i “kad putujući stigoše u tesnace tada neprijatelji sa visoka počeše da bacaju kamenje i gađaju strelama i svim mogućim spravama za bacanje i valjaju ogromno stenje, dok oni oko Mihaila nisu mogli da se služe ni rukama ni oružjem, niti uopšte da pokažu primere hrabrosti. Neki pogođeni odmah poginuše, drugi se niz strmine strovališe i jadno završiše, tako da se okolne gudure i rečna korita napune mrtvacima i postanu prolazni za progonitelje. Pada ih oko 40.000, a izgine i sedam stratega. Ostali krijući se po žbunju i šumama i brdskim gudurama, i krijući se od pogleda neprijateljskih, i uspuzavši se preko vrhova, noću se spasu bosi i goli, tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju. S njima se spase i Mihailo, podelivši istu sudbinu”. U nastavku, Skilica kaže kako poslije ove bitke “Mihailo, Stefanov sin, koji je poslije oca bio postao vladar Tribala i Srba, sklopi ugovor sa carem i bi upisan među saveznike i prijatelje Romeja, i bi počastvovan protospatarskim sanom” (Vizantijski izvori, III, 158, nap. 251). Poslije Skilice o Duklji je pisao Kekavmen između 1075. i 1078. godine, ako ne i kasnije. Kekavmen koristi i Skiličnu pouku, značajnu za razumijevanje svrhe njegovog djela. “Ako – kaže, u toj pouci na početku teksta o upadu u Duklju – upadneš i pljačkaš zemlju nekog toparha (sc. Vojislava; u Skilice je on arhont), ne vraćaj se istim putem kojim si ušao u njegovu zemlju. Neprijatelj, poznajući kraj, postaviće zasede u klisurama i na povratku uništiće te”. Zatim nastavlja: “Tako uradi u Duklji Travunjanin Srbin” Vojislav i ukratko ponavlja kako je poražen kapetan Drača Mihailo (Vizantijski izvori, III, 210-213). Kekavmen je, nakon 30 godina od događaja, popravo Skilicu u najbitnijem, u njegovom neadekvatno upotrijebljenom nazivu Duklje kao “Srbije” i “Trimalije”. Pouku je istakao kao moto svog odjeljka o izgubljenoj bitci 1041/42. Ona je u sjećanju Vizantinaca duboko urezana. Njene posljedice su poznate: Duklji (Zeti) je prvoj od jugoslovenskih država Vizantija priznala nezavisnost. Manir davanja pogrdnih značenja imenima Slovena No, Kekavmen, kao i ostali hroničari, a najviše njegov uzor, pokazuje pojmovnu zbrku u etničkom identifikovanju Vojislava. On je, po njemu, i “Travunjanin Srbin” i “Vojislav Dukljanin”. Svi pokušaji istoričara da pomire ovu protivurječnost lome se na jednostavnoj i nedvosmislenoj činjenici: ova dva hroničara ne znaju tačno njegov etnički identitet, ili neće da znaju, ili znaju ali neće da određeno kažu, nego se prave, pretvaraju i premudruju, odnosno antikiziraju i igraju se “tuđim riječima” kao što to rade i ostali vizantijski pisci kad je riječ o etničkom identifikovanju u ovakvom kontekstu. Za to nijesu samo oni “krivi”: nijedan vizantijski hroničar i niko u Vizantiji nije pridavao etnonimiji onoliki značaj koliki joj se danas pridaje, i niko o njoj nije znao ono što mi danas znamo (o čemu će niže još biti riječi). Namjerno smo, gore, više no što bi za raspravljanje bilo potrebno, doslovno prenosili tekstove hronika, kako bi naš čitalac, gledajući dvije minijature (fol. 222v i 223) iz madridskog rukopisa Skilice mogao osjetiti kakvim je opisom minijaturista bio inspirisan. S istorijsko-umjetničke strane, njegov postupak nije iznevjerio hroničarevu priču, ali je u svemu ustupio maniru slikanja ratnih poraza u ostalim mnogobrojnim minijaturama. Osim rečenog da su minijaturisti ovog drugog dijela madridskog rukopisa svoj posao završili dva vijeka nakon pisanja hronike, treba još jednom podvući neobičnost i originalnost likovnog prikaza bitke u Duklji, makar da te minijature ne spadaju među umjetnički vrednije. Tako posmatrane, minijature i legenda o porazu vizantijske vojske u bitkama s knezom Vojislavom bez oslonca su na vizantijsku ikonografiju, što je još jedan dokaz da se ne mogu ni zamisliti kao kopije s originala Skilice, nastalog najvjerovatnije u Carigradu. One nemaju vrijednost istorijskog svjedočanstva i, nje lišen, ne može se uzeti kao vrijednost ni etnonim legende na minijaturi fol. 222v. *** Jedinog ključa za otvaranje vizantijske šifre za nazive jugoslovenskih i drugih susjednih naroda nema. Ključeva, u stvari, ima više. Od njih je jedan koji otkriva similiranje (Dukljani-Srbi i Dukljani-Hrvati), drugi antikiziranje u smislu davanja pogrdnih značenja (Dukljani-Dalmati, Dukljani-Tribali), treći zamjenjivanje imena iz neznanja i komoditeta (“Srbi koje neki i Hrvati nazivaju”) a riječ o Dukljanima (Vizantijski izvori, III, 177), četvrti recidiv mode skitomanije (“Neki skitski čovjek po imenu Vojislav”), peti pleonazam (“Hrvati i Dukljani pobunivši se”) a govori se o ustanku Makedonskih Slovena pod vođstvom Konstantina Bodina i Đorđa Vojteha itd, pored nastojanja, počev od Konstantina Porfirogenita, da se za doseljene Južne Slovene objasne, u granicama ondašnjih mogućnosti, etimološka značenja njihovih imena i porijeklo mnogobrojnih naroda na granicama Vizantijskog carstva, što je negdje manje, negdje više mogućno naći i u vizantijskim hronikama nastalim i prije i poslije spisa učenog cara. Osim ovih oblika javljanja etimologije potrebno je uzeti u obzir i njihovu dublju etnoistorijsku pozadinu. (Ana Komnina upotrebljava 12 puta ime Dalmacije za Duklju i Srbiju i 10 puta ime Dalmati za Srbe i Dukljane, v. Vizantijski izvori III. 376 … Samo jednom, kad prepričava navodno pismo srpskog župana Vukana caru Aleksiju I (1093), po Vukanovoj formulaciji naziva Srbiju njenim imenom. “Na mene čini Vukanovo pismo bar donekle utisak originalnog dokumenta već zbog svoje kratkoće i primitivne neveštine u izražavanju, za koju nije lako misliti da bi je Ana namerno mistificirala. No glavni razlog, što ja smatram ovo pismo Vukanovim jeste u nazivanju Srba i njihove države. Ana Komnina zove Srbe redovno Dalmatincima, a njihovu zemlju Dalmacijom. Samo malo pred ovim pismom, u njemu i u jednoj reminiscenciji na nj zove ona Srbe njihovim pravim imenom, a njihovu zemlju Srbija. Ana je bez sumnje stajala pod uticajem originalnog pisma Vukanova, kada je pisala vizantiskim piscima – njoj naročito – nemila tadašnja narodna i državna imena…”, N. Radojčić, Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI i XII veka …, 1926, 1) U etnogenezi ne prolaze unaprijed zacrtane sheme (“… U stvari, Ana Komnina pominje Vukana kao “Dalmata” samo kad govori o vizantijskom preotimanju tvrđava kod Lipljana koje je bio uzeo ovaj župan i o borbi za klance i tvrđave, koje su bile pod Vukanom, i drugim njegovim samostalnim istupima protivu Vizantinaca otkako je Bodin zarobljen. Sve ostale pomene “Dalmata” i “Dalmacije” vezane za Bodina i Duklju Radojčić isključivo uzima kao pomene Srba i Srbije, u čemu stvara nedoumice kad je u pitanju tačno identifikovanje subjekata bitaka, pregovora, uspjeha i poraza. Vizantijskim piscima, kako kaže i sam Radojčić, “nije bilo glavno da tačno označe savremene narode, nego da varvarskim imenima ne kaljaju, kako veli Ana Komnina (Annae Comnenae Alexiadis, ed. Teubn. 1884, 14, 81, 222) celinu kao tkivo istorije”, N. Radojčić, Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI i XII veka …, 1926, 1) Istoričari su utrošili mnogi truda i vremena da rasvijetle enigmatična etnonimska značenja vizantijskih narativnih izvora dovođenjem s njima u vezu ostalih svjedočanstava, analitičkim istraživanjem i kombinovanjem najvjerodostojnih vijesti. Pri tome je glavna pažnja poklanjana utvrđivanju hronologije. Tek odskoro se, za razliku od ranijih pokušaja da se similiranje dokaže u korist jednog etničkog pojma a na štetu drugih (u zavisnosti i od nacionalne pripadnosti istraživača), otkrivaju u vizantijskim izvorima tačnija etnička značenja. Od tada se etnogenetske konstrukcije više ne mogu cjelovito istraživati samo hronološkim nego i drugim metodama, među kojima arheološke, paleantropološke, paleolingvističke, a odskoro i teoretsko-književne i istorijsko-umjetničke, sve više s uspjehom popunjavaju interdisciplinarna istraživanja kao garanciju jedinstvenog pogleda na svijet prošlosti. Za ranije periode (preistoriju i antiku) arheološke metode nose veću odgovornost i postižu više uspjeha, od poslovenjivanja Balkana – filološke (toponimika i etnonimika) ih pretiču, a čista hronologija gubi monopol; ona, u stvari, tek u dijahroničnosti s ostalim disciplinarnim postupcima najviše dobija. Time se i tradicionalne hipoteze istoričara svode u realnije okvire. Iako obimom skroman, naš predmet istraživanja upravo to pokazuje. Što se dosadašnjih rezultata istraživanja naše etničke prošlosti tiče, treba se složiti s novijim gledištem po kome se etnogenezi i etnoistoriji ranije pristupalo s unaprijed odabranom shemom, pri čemu su pokazivana ona fakta koja su tu shemu potvrđivala a ignorisana sva druga koja su joj protivurječila. Pokušaćemo da na ovo pitanje drukčije gledamo. Ovdje ćemo najprije, ukratko, pomenuti ono što komentatori vizantijskih pisanih izvora iznose kao rezultat dosadašnjih napora da, polazeći od uvažavanja tzv. horizontalne hronologije, otkriju imena stvarnih plemena i naroda. Podsjetićemo se najprije primjera iz trećeg toma Vizantijskih izvora za istoriju jugoslovenskih naroda. Tamo se (alfabetskim redom ovdje nabrojena) upotrebljavaju imena: “Besi”, tračko pleme – za Vlahe, “Bugari”, za podanike Samuilove države, “Vetonci”, za Slovene-Neretvljane, “Dalmati”, za Dukljane i Srbe, “Mizi”, za Bugare, za Makedonske Slovene, za Pečenege i za podanike Samuilove države, “Skiti” za Makedonske Slovene, za Pečenege, za Ruse i za Uze, “Tribali”, za Srbe i Dukljane i sl. Slične predloge mogućno je sastaviti i za ostale tomove (I, II i IV) Vizantijskih izvora. Za naš zaključak važno je da se i s ovim može podsjetiti na značaj studiranja problema similacije i antikizacije na koji je prije 60 godina ukazao N. Radojčić sa svoje dvije poznate studije. Od tada je broj sličnih studija znatno narastao. Ne možemo se na sve osvrnuti; mogućno je samo uzeti kao primjer rezultate istraživanja koji i sad već bitno mijenjaju dojučerašnje predstave o vrijednosti narativnih i ilustrovnih izvora za etnonimiju u srednjem vijeku. Poznati mađarski filolog Đula Moravčik, na primjer, izučavajući pomene turskih naroda (među njima najviše ugarskog) u vizantijskim hronikama na nov način je čitao i tumačio vizantijski sistem etnonimije. Tursko-seldžučki narodi, kako je otkrio ovaj zaslužni začetnik moderne teorije o etnonimiji, uvijek su u vizantijskim izvorima “Persijanci”, “Skitima” ovi izvori redovno nazivaju Hune (V-VII v.), Avare (VII-X v.), Hazare (IX-X v.), Bugare (VIII-XIV v.), Ugre (X-XI v), Kumane (XI-XIV v.), Seldžuke (XI v.), Mongole (XIII-XVI v.), Osmanske Turke (XIV-XV v.) Trebalo je da naziv stvori sliku o divljaštvu naroda Kao što je značenje termina “Skiti” evoluiralo, tako su i ostali “etnonimi” tokom istorijskih događaja i smjenom epoha dobijali drugu sadržajnu i formalnu vrijednost. Mora se konstatovati da etnonimija naših naroda po vizantijskim izvorima još nije u evolutivnom i dijalektički-procesnom smislu razmatrana, pa otuda i predubjeđenje o njenoj istoznačnosti u svim vremenima. Međutim, za stanovnike jadranskog pobrežja nalaze se u vizantijskim izvorima najrazličitiji sinonimi – “Tribali”, “Dalmati”; “Iliri”, Srbi”, “Dračani”, “Sloveni”, “Latini”, “Rimljani itd, a za narode Podunavlja “Geti”, “Dačani”, “Skiti”, “Vlasi” itd. S pitanjem otkrivanja pravih naziva naroda bavi se danas vizantino-kavkazika koja je već saopštila kako se pod nazivima vizantijskih pisaca “Kimerci”, “Skiti”, Meoti”, “Kerketi”, “Zihi”, “Isidoni”, “Melanheni”, “Agatirsi”, “Huni”, “Hazari” itd, kriju savremeni narodi Kavkaza u raznim fazama svojega razvitka. I vizantino-balkanika već raspolaže znatnim brojem similacija balkanskih naroda s pojmovima i imenima koji potiču iz davne, preistorijske i antičke, prošlosti ovoga regiona ili su u opticaj ušli pod uticajem pomodnog javljanja imena nomadskih naroda otkako su se sreli i sukobili s Vizantijskim carstvom. Kao “Skitima”, nazivane su i “Hunima” takođe određene skupine raznorodnih plemena i naroda suprotstavljenih Vizantiji – “Eftaliti” ili “Bijeli Huni”, “Akaciri”, “Sabiri”, “Onoguri”, “Kutriguri”,”Bugari”, “Avari”, “Turci”, “Ugri” (Mađari), “Uzi”, “Polovci”, “Seldžuci”, “Osmanlije” itd). Đula Moravčik kaže da su njima pribrajani Gepidi, Goti, Kimerci, Masageti, Nevri, Sigini, Skiti i dr. Pri tome, trebalo je da naziv stvori predstavu o divljaštvu, mnogoboštvu, idolopoklonstvu, rodoskrvništvu, nikogovićstvu i sl., zavisno od toga u kakav ih je pisac kontekst događaja stavljao. Kad bi koji od vladara “Skita” bio pokršten – skitski naziv mu je odmah skidan. Postojala je čak i etnonimska moda; kao što se ona periodično mijenjala, i etnonimija “varvara” je mijenjana. Naziv “Huni” je došao pošto su se Vizantinci zasitili nazivom “Skiti”. Najkasnije je u reviju ušao termin “Sloven” pod kojim se podrazumijeva sijaset različitih imena – Anta, Krivića, Lendzanina, Sjevera, Srba, Hrvata, Sagudata, Draguvita itd. Termin “Sloven” je u Vizantinaca imao istu takvu negativnu i nipodaštavajuću upotrebu kao termin “Latin, “Franak”, “Agarjanin”, “Ismailit”, “Aleman”, “Hispanac”, “Englin”, “Saracen”, “Got” i dr.) Iz pregleda legendi na minijaturama madridskog Skilice i mi smo mogli izvući mnoge etnonime uzete po tekstu, ali i iz “zbirnih” imena koja su nastala sažimanjem i vulgarizacijom. Arapi, su, na primjer, pomenuti samo u dvije legende, a kao “Agareni” u njih petnaest, pored drugih naziva (“Kriti” – Krićani), “Mavri”, “Saraceni”. Dok se ime Grci nijednom ne spominje, “Romeji “ su pomenuti 62 puta. Obraćajući se pokazatelju s ciframa, M.V. Bibikov je ustanovio da od 150 istraženih etnonima vizantijskih narativnih izvora, gotovo 120 (ili 80 odsto) ne odgovara stvarnim nazivima. Po autorima arhaični termini naroda čine 71 odsto u Nikifora Vrijenija, oko 61 odsto u Kekavmena, čak 79 odsto u Nikite Honijata. To nije ni slučajno ni iz neznanja, nego je to tendencija ka preimenovanju suvremenih imena naroda u vještačka i arhaična imena. Tu tendenciju je Diterih nazvao “literarnim atavizmom”. No, nije samo to u pitanju. M.V. Bibikov ističe da je i etiketiranje kao kategorija srednjovjekovnog pogleda na svijet odigralo svoju ulogu u ovom običaju. Zato on i traži detaljniju analizu oblika “etiketnosti” u odnosu na ostale elemente preokretanja stvarnih imena naroda u izmišljena. Kao jedan od tih elemenata navodi se bježanje od naziva koji su narodi sami sebi davali, jer su to “tuđe riječi”, zbog čega ih vizatnijski pisci zamjenjuju najprije po teritorijama čija imena pamte iz antičkih izvora. Zato su “Skiti” svi narodi i plemena, ma koliko bili brojni i različiti, koji su se našli na teritoriji antičke Skitije. M.N. Slavjatinskaja je jedan od elemenata pojave o kojoj je riječ našla u zakonitosti kodiranja poetskih tekstova homerovskih poema. Homer, naime, za označavanje Grka upotrebljava u “Ilijadi” i “Odiseji” tri termina: Ahajci, Argivljani i Danajci i to u ovakvom odnosu: prvi – 606 i 112, drugi – 176 i 30 i treći – 143 i 13 puta. Pravilnost, proizvoljnost ili slaba obaviještenost? Zaustavljajući se na gore iznijetim primjerima, zapitajmo se: otkud toliki sinonimi u vizantijskim hronikama, žitijima, pjesmama, i drugim monografskim spisima? Postoji li u toj pojavi kakva zakonitost ili je to proizvoljnost i slaba obaviještenost? Utvrđeno je da u sistemu vizantijskih imenovanja plemena i naroda s kojima je Carstvo dolazilo u dodir postoje dva terminološka tipa – jedan zvaničnih akata, povelja i pečata) s uvažavanjem stvarnih imena i drugi – arhaični, osobito primjenjivan u hronikama i dr. narativnim izvorima, gdje je dozvoljena nevjerovatna sloboda davanja imena i naziva “varvarskim” narodima. (Imajući ovo u vidu može se reći da u vizantijskim izvorima naziv “Duklja” susrijeće se oficijelno na pečatu Petra, arhonta Duklje i u adresaru carske kancelarije u Carigradu iz kojega je Konstantin Porfirogenit … prenio uputstvo: “Arhontu Hrvatske, arhontu Srba, arhontu Zahumljana, arhontu Konavlja, arhontu Duklje, arhontu Moravije, sa natpisom: naredba od hristoljubivih gospodara tome i tome arhontu te i te oblasti”. Komentatori su se zadovoljavali samo time što su utvrdili rang naredbe za vazale, ali su ostavili neriješeno to što se u zvaničnom adresaru vizantijske kancelarije ne drže dosljedno etničkog principa, pa arhonte Hrvatske, Konavlja, Duklje i Moravije oslovljavaju po nazivima oblasti, a Srba, Zahumljana i Travunjana “etničkim” imenom, što napominje da se ni u zvaničnim aktima vazali ne oslovljavaju njihovim etnonimima i etnikonima (ako ovo zadnje shvatimo kao naziv po zemlji) shodno carskom protokolu za vladare slobodnih zemalja). U narativnim izivorima nailazi se jedva jednom u pet pomena na tačno ime, dok se u ostalim slučajevima upotrebljavaju arhaični nazivi ili suvremeni nazivi s promijenjenim značenjem. N. Radojičić je smatrao da bi trebalo izraditi sistematsku studiju s “tabelarnim pregledom iz koga bi se videla sva imena vizantijskih pisaca za Srbe i Hrvate i razvoj cele vizantijske nomenklature za njih”, što bismo mi poželjeli da se proširi i na sve ostale etnonime, prave i vještački konstruisane. Ovakav zahtjev nedavno je postavio i G.G. Litavrin, proširujući ga na sve vizantijske izvore, uključujući i epigrafske i sfragističke. Pitanje etničke evolucije u državi s tako brojnim narodima kao što je Vizantija i evolucije etnonima – pitanje kojim su se i dosada bavili mnogi istraživači – vrlo je težak problem, u najtješnjoj vezi skopčan s problemom gubljenja vizantijske teritorije pod udarcima mnogobrojnih njenih neprijatelja na granicama pa i u okviru samog Carstva. U vezi je s demografskim problemom, sa spoljnom politikom, s unutrašnjim uređenjem i s pitanjem helenizacije (koje ne treba mehanički poistovjećivati s pitanjem asimilacije), s oficijelnim shvatanjem porijekla vlasti i njenih nosilaca Romeja, sa shvatanjem o predodređenosti Vizantinaca da nose carsku krunu i da u caru vide božjeg namjesnika na zemlji. U uobrazilji vizantijske aristokracije narod Romeja (Rimljana) predstavljao je bogom izabrani narod da vlada nad drugima, kako je pisala Ana Komnina. Pojam “Romej” sve do XII vijeka je bez ikakvog etničkog sadržaja, prazan i deklarativan, ali s osobitim rezonansom, jer je pothranjivao iluziju o rimskom porijeklu Vizantinaca i o kontinuitetu Rimskog carstva u vizantijskom, iako sve to nije bilo u skladu sa stvarnošću. S druge strane ime “Helen” koje stvarno odgovara etnonimu Grk, za vizantijske pisce je označavalo paganina, sinonim koji je dijametralno suprotstavljen hrišćaninu. Iako su sebe nazivali i smatrali Romejima-Rimljanima, Vizantinci su paganske Rimljane nazivali samo “Italicima” i “Latinima”. Poznato je kako je episkop Kremone, Luitprand, ismijavao pretenzije Vizantinaca da se nazivaju Rimljanima navodno po senatorima, činovnicima i oligarsima koje je Konstantin Veliki preselio iz Rima u Konstantinopolj kad ga je osnovao početkom IV vijeka, a ne po onim Rimljanima koji su ostali u suvremenom Rimu, koji su potomci plebejaca, pekara, ribara, kopiljana i robova, što se podudaralo s opštim vizantijskim shvatanjem krajem X vijeka o “Romejima” kao izabranom društvenom sloju “po blagorodstvu krvi”. Tvrdnja da je etnogeneza kao nauka prevaziđena Otuda je, Aleksej I, po riječima njegove kćerke, smatrao da Robert Gviskar, kao “varvarin” čak i da zauzme Carigrad ne bi mogao sebi na glavu staviti carsku krunu (što se ipak, osnivanjem Latinskog carstva, s drugim zbilo, 1204. godine) jer je ona porijeklom od “ravnoapostolnog” Konstantina Velikog, od kojega je pokušao da svoj rod izvede Mihail Atalijat preko orođavanja s Nikiforom III Votanijatom, ovog sa Fokama, a ovih – opet tako… sve do osnivača Romejskog (Rimskog) carstva na Bosforu. Po ugledu na vizantijske, i nemanjićki su vladari svoje porijeklo izvodili od rimskih careva. Tek u XI-XII vijeku počela je diferencijacija na negrčku i grčku etničku pripadnost stanovnika Vizantije, čemu su doprinijele i brojne kolonije Siraca, Arabljana, Jermena, Jevreja, Rusa, Varjaga, Venecijanaca, Đenovljana i dr. u prijestonici i amalfitskih, gruzinskih, bugarskih, srpskih i ruskih manastira na Atosu, uzurpacije vlasti od strane inorodnih “Romeja” koji su najčešće bili okruženi vojskom iz njihovog zavičaja i najzad, distanciranjem carigradskih Romeja od provincijalaca itd. Ovom procesu su doprinijeli i etničko samosaznanje slovenskih naroda na granicama Carstva i drugi etnopolitički faktori, što je, sve skupa uzeto, uticalo da postepeno oslabi svijest Romeja da nijesu Grci. U cjelini uzevši ipak sve do XI v. preovlađivalo je uvjerenje da je pravi Romej mogao biti i Sirac i Jermenin, i Grk i Rimljanin, i Sloven i Arabljanin – ako je samo uspio da ovlada grčkim jezikom, da usvoji jelinske običaje, moral i filozofiju, ako se kretao u aristokratskim krugovima, ako je ispovijedao istočno pravoslavlje i priznavao suverenost vizantijskog cara. S druge strane, pretjeruju izvjesni istoričari kad izvlače zaključak da, kako u Vizantiji, tako uopšte u srednjem vijeku nijesu postojala osjećanja etničke pripadnosti, što je donekle tačno samo u poređenju s intenzitetom etničkih buđenja za vrijeme i poslije buržoaskih revolucija u Evropi, ali nije u saglasnosti s ranijom istorijskom stvarnošću, koja je, kako u Vizantiji tako i u zapadnoevropskim državama slojevitija etničkim protvuriječnostima na klasnoj osnovi no što to po nekim istoriografijama izgleda na prvi pogled jasno. (Zastupajući tezu po kojoj u srednjem vijeku nije bilo etničke samosvijesti neki istoričari su pokušali da našu javnost uvjere izjavama kako je tobože etnogeneza kao nauka prevaziđena i odbačena. Proglašavajući pobjedničkim to jednostrano gledište istoriografije potpuno završenih etničkih procesa na račun i onih koji će kasnije biti završavani htjeli su time da prekinu diskusiju i u nas, u čemu su, sudeći po penetraciji ove podvale u sferu politike (cf. Praksa br. 4, Titograd, 1981) privremeno i uspjeli. Koliko se u nas u tu diskusiju ušlo s predubjeđenjem pokazuje makar i samo to što učesnicima u diskusiji o etnogenezi nije jasna ni razlika između pojmova “etnogeneze” (nauka o postanku plemena, naroda, nacija i rasa) i “etnička istorija”, koje su za narode i nacije, porobljavane i pod kolonijalnim igom, od ogromnog značaja, zbog čega spadaju u sferu progresivne državničke i ideološke misaonosti). Pored navedenog iz Luitprandovog kazivanja, pomenimo samo činjenicu da su poslije ukidanja samostalnosti bugarske crkve nakon Samuilovog poraza i anatemisanja srpske nakon Dušanovog proglašavanja za “cara Grka” – i nacionalna kultura i etnička svijet silno porasli uprkos odrođavanju elitnih slojeva i Srbije i Bugarske. Baš zato što su Sloveni u Vizantijskom carstvu nijesu dali “romejizirati” – “poslovenila se sva zemlja”. (Grčka i Peloponez), kako je govorio Konstanin Porfirogenit (De cerim., p.53. 18-19) i “varvarizovala se Jelada”, kako je s gorčinom izjavio Jovan Geometar (PG, t.106, col. 922 B). Procese etnoistorijske diferencijacije, očigledno, ne treba odvajati od procesa socijalne diferencijacije, ali treba priznati i da je etnička diferencijacija u prošlosti bila činilac društvenog napretka. *** Spor o atribuiranju sižea i motiva o kojima je gore bilo riječi rješava se na poprištu istorijske etnonimije. Daleko smo od pomisli da se rezultatima proučavanja dvije minijature i legendi iz madridskog korpusa Skilice on može okončati; nije nam to ni bio cilj, ali smo uvjereni da se analizom njihovog značenja doprinosi učvršćivanju novog i, u skladu sa progresom nauke, temeljnijeg gledanja na vrijednost vizantijskih narativnih izvora u traženju istine o “varvarskim” narodima.