Predrag MALBAŠA: DUKLJA, ILIRI, SLOVENI, CRNOGORCI
Predrag Malbaša
Od Drugog svjetskog rata, pa sve do 1954. godine nijesu vršena nikakva iskopavanja. U poslijeratnom periodu od 1954. do 1962. godine rađeno je na istraživanjima, ali više na otkopavanju nekropole nego na otkopavanju arhitekture grada čiji brojni ostaci i danas leže bez ikakvog reda razbacani po lokalitetu i zarasli u dosta nepristupačnu šikaru. Nakon 30 godina pauze od 1995. do 1998. godine vršena su istraživanja u južnom sektoru Duklje, kao i na prostoru velikih termi. Istraživanja na prostoru velikih termi obavljena su i u dvije kampanje 2001. i 2002. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti i Centra za arheološka istraživanja Crne Gore.
Iako prirodno utvrđena sa tri strane, Duklja je bila opasana moćnim bedemima debljine od 2 do 2,5 metara, sa kulama i grudobranima na najznačajnijim mjestima i utvrđenim mostovima preko rijeka. Najmoćniji bedemi i kule nalazili su se na istočnoj strani. Djelimična iskopavanja u unutrašnjosti grada pokazala su da se sredinom grada u pravcu sjeverozapad-jugoistok pruža široka ulica, tzv. Via principalis oko koje su se ređali najvažniji urbani objekti.
Na jednom kraju se nalazila gradska kapija, a nadalje se nailazi na ostatke hrama u čijoj je blizini otkrivena carska statua sa medaljonom boginje Rome, pa se pretpostavlja da je hram njoj bio i posvećen. U produžetku je veća palata sa striumom oko koga su druge prostorije, sobe, kuhinje, kupatila sa bazenima za hladnu vodu, tzv. frigidariumi i za toplu i mlaku tzv. kaldariumi i lakonikumi.
Nedaleko od ovog kompleksa su ostaci još jednog hrama pored koga je nađen dio fasadne konstrukcije sa likom boginje Dijane.
Voda doticala u grad sa izvora Cijevne
Nastavljajući dalje nailazi se na bogate i raskošne terme za muškarce i žene sa svim pratećim objektima: za gimnastičke vježbe tzv. palestra, svlačionice, bazeni za hladnu, toplu i mlaku vodu, bibliotekom i sobama za odmaranje. Sve prostorije su bile ukrašene lijepim podnim mozaicima.
Preko puta ovih termi bio je Forum kvadratnog oblika sa gradskom bazilikom. Bazilika je imala tri broda osvijetljena odozgo. U njoj je otkrivena i tzv. tribina, odnosno prostorija sa nišom u kojoj su zasjedale sudije. U neposrednoj blizini bazilike je veći broj djelova arhitektonske plastike, kapitela, ukrasnih greda, stubova i drugog materijala od čega je znatan dio ranije raznesen. Snabdijevanje grada vodom vršeno je vodovodom koji je najvjerovatnije bio doveden sa izvora Cijevne na kojem su pravcu ranije bili vidljivi tragovi vodovoda čiji se ostaci mjestimično mogu vidjeti i danas. Iako je urbani areal Duklje bio obuhvaćen bedemima i činio jedinstvenu cjelinu, ipak se u njemu raspoznaju dvije insule (ostrva), zapadna s velikim javnim građevinama pred Via principalis, istočna sa ranohrišćanskim hramovima. Centar grada se nalazio na Forumu s prostorijama oko njega.
Nije posve utvrđeno ni kada je prestao da "živi" ovaj grad. Po većini naučnika to je moglo biti u vrijeme doseljavanja Slovena krajem šestog i početkom sedmog vijeka, a po nekim drugim grad je stradao do temelja u velikom zemljotresu koji je zadesio ove krajeve 518. godine nove ere.
Kao prvi podatak o dukljanskoj metropoli, groblju, njenom položaju, oblicima i običajima sahranjivanja, uzima se onaj koji je postavio francuski konzul Friko de Sent Mari 1879. godine, kada je posjetio Duklju. U svom izvještaju on je pomenuo da se, pored građevina, u okviru gradskih bedema, nalazi tridesetak tunela. U jednom od njih otkrio je ozidan grob, pokriven opekama u kome su bila dva skeleta a od priloga - mač, staklena boca i veliki stakleni tanjir. Vjerovatno da sa istog mjesta potiču i fragmenti staklenog tanjira sa urezanim figurama, koji je pronađen 1882. godine.
Naredna iskopavanja, koja su vodili Pavle Rovinski (1890-1892) i Munro (1893), dala su mnogobrojne podatke o Duklji, ali znatno više o samom gradu i urbanizmu nego o njegovom stanovništvu i načinu života. Nesistematični i nekompletni podaci ovih istraživanja, ipak su veoma značajni, i kao takvi poslužili su mnogim, a posebno Stikotiju, da 1913. godine publikuje obimno i značajno djelo o Duklji.
Propuste prethodnih istraživanja ispraviće se tek istraživanjima poslije Drugog svjetskog rata, odnosno od 1954. do 1962. godine. Ova istraživanja koristila su rezultate prethodnih, uočila njihove propuste kada se i došlo do zaključaka da su najveći nedostaci u proučavanju nekropola ovog velikog i značajnog rimskog grada. Sačinjeni plan o iskopavanjima bio je baziran na tome da uz već poznata, iako nesistematična i ni do danas završena istraživanja gradske arhitekture jedino istraživanja njegovih nekropola mogu dati pravi odgovor na pitanja karaktera materijalne i duhovne kulture i ukupnih društveno-ekonomskih odnosa, čime se, uz ranije rezultate, dobija kompleksna arheološka građa na osnovu koje se uz konsultacije pisanih istorijskih izvora, ranijih istraživanja samog lokaliteta i drugih na teritoriji Jugoslavije ili ostalim rimskim provincijama istog perioda mogu izvesti osnovni naučni rezultati o većem broju društveno-ekonomskih, socijalnih, kulturnih, vjerskih i etničkih problema.
Iskopavanja su vršena na tri sektora i to: reviziona, u sektoru grada, na zapadnoj nekropoli i zadnjih godina na jugoistočnoj nekropoli koja je dala i najznačajnije rezultate.
Jugoistočna nekropola obuhvata prostor od oko 4000 kvadratnih metara i zauzima najvišu od tri terase u predjelu Zagoriča, jugoistočno od grada Duklje, koji je podignut na najnižoj terasi koja prati obale Morače, Zete i Širalije. Preko sve tri terase prolazio je put koji je, po svoj prilici, sa najniže, bio nastavak izlaznog puta, ulice iz Duklje, a potom se postepeno pеnjao uz ostale dvije, dijeleći nekropolu na dva dijela i prateći akvadukt u pravcu jugoistok - sjeverozapad. Sve tri terase su, kao uostalom i cio ovaj kraj, nekadašnji bazen Skadarskog jezera, prekriven debelim riječnim nanosom koji je u podlozi pretvoren u čvrst konglomerat, a pri površini pokriven humusom debljine od 20 centimetara do 1,5 metara. Od ukupno 353 istražena groba na jugoistočnoj nekropoli, 227 ih je sa spaljenim pokojnicima, a 126 su skeletni, odnosno inhumirani. Za ova dva, vrlo različita pogrebna rituala povezuje se i različiti oblici grobova. Dok pogrebni ritual, određen u prvom redu religioznim momentom, zadire u srž kulture i time odražava osnove koje je podređuju, oblici grobova - zavisni od tradicije, trenutne mode ili socijalnog i ekonomskog položaja pokojnika - samo su ilustracija njenih pojedinačnih osobenosti.
Romanizacija u zaleđu bila je sporija i teža
Po broju i vrstama grobnih priloga, grobovi u Duklji se ne razlikuju od grobova u ostalim nekropolama u balkanskim i podunavskim provincijama. Oni se, uglavnom, mogu svrstati u dvije osnovne grupe: prilozi koji su zajedno sa pokojnikom stavljeni na lomaču i gorjeli i prilozi koji su stavljeni u grob poslije prenošenja ostataka lomače.
Prvoj grupi pripadaju obično oni predmeti koji su bili lična svojina pokojnika, odnosno onih koji su se u momentu spaljivanja nalazili na njemu (odjeća, nakit) ili uz njega (bočice za miris, nešto od oružja).
Drugu grupu karakterišu predmeti koji su se koristili u svakodnevnom životu (čaše, staklene i keramičke posude, muzički instrumenti, toaletni pribor, predmeti vezani za zanimanje, kojim se pokojnik bavio i ratnička oprema). Ova raznolikost u prilozima pokazuje da je uz zajednički ritual spaljivanja postojalo vjerovanje da pokojnik i poslije smrti ima potrebe vezane za fizičku egzistenciju.
Na jugoistočnoj nekropoli Duklje najmnogobrojniji grobni prilozi su u grobovima takozvane prve vrste, odnosno tipa. To su grobovi sa keramičkim urnama u koje su polagani ostaci pokojnika sa lomače i potom spušteni u kružnu jamu sa popločanim dnom i kamenim vijencem oko urne. Ovakvi grobovi su tipična rimska forma sahranjivanja, a u Duklji se vezuju za brojne doseljenike. U njima se skoro redovno, uz ostale priloge nalaze i rimski bronzani novčići na osnovu kojih se sa sigurnošću datiraju i obično pripadaju prvom i drugom vijeku nove ere. Dosta su česte i staklene posude, čaše koje su u grob stavljene poslije spaljivanja. Znatno je manje keramičkih posuda. Znatan broj toaletnih staklenih pločica takođe je stavljen kao prilog, ali one su gorjele zajedno sa pokojnikom i sa ostacima odlagane u urnu.
Prema sigurnim podacima sahranjivanje na jugoistočnoj nekropoli Duklje vršeno je u vremenu od prvog do sredine četvrtog vijeka nove ere. Najstariji grobovi (prvi vijek) često su raspoređeni u manjim ili višim ograđenim prostorima, takozvani spekularnim konstrukcijama u kojima je moglo biti više postavljenih urni. Grobovi trećeg vijeka su u pravilnim redovima na skoro pravilnom međusobnom rastojanju, dok se oni iz četvrtog vijeka ukopavaju bez određenog reda, što je svakako posljedica promijenjenih etničkih i socijalno-ekonomskih odnosa u ovom vijeku.
Osnovnu teškoću u ispitivanju porijekla rituala spaljivanja na jugoistočnoj nekropoli Duklje a i na drugim nekropolama na našoj teritoriji, predstavlja vrlo slabo poznavanje lokalne, predrimske kulture kao i nepoznavanje rimskih nekropola na kojima se može pratiti prelaz od spaljivanja ka skeletnom sahranjivanju. Na osnovu do sada postignutih rezultata istraživanja može se izvesti nekoliko opštih zaključka. Na najstarijim rimskim nekropolama u cijeloj provinciji Dalmaciji javljaju se isključivo grobovi spaljenih pokojnika a određena hronološka granica koja bi obilježavala prelaz sa spaljivanja ka skeletnom sahranjivanju nije obilježena nekim poznatim događajem, istorijskom, socijalnom ili nekom drugom pojavom.
Činjenica da grobovi spaljenih pokojnika predstavljaju osnovnu karakteristiku na svim ranorimskim nekropolama u balkanskim provincijama ne može se tumačiti neposrednim preuzimanjem pogrebnog rituala karakterističnog za rimsku kulturu u momentu njenog prodiranja u ove oblasti, a isto tako ni kao produžena tradicija domorodačkog običaja sahranjivanja, posebno na jugoistočnoj nekropoli Duklje gdje nijesu otkriveni grobovi iz perioda osvajanja ilirske države oko 168. godine prije nove ere pa do Avgusta (kraj prvog vijeka p.n. e).
Pogrebni ritual domorodačkog stanovništva prije rimskih osvajanja karakterišu grobovi iz nekropola u Momišićima, Medunu i Gostilju, koji pokazuju da se tokom trećeg i drugog vijeka prije nove ere, sahranjivanje vršilo skeletno i u ravnim grobovima ili pod kamenim humkama. Teško je vjerovatno da su domoroci tokom prvog vijeka prije nove ere, odnosno do vremena njihovog potpunog pokoravanja u vrijeme Avgusta, 35. godine prije nove ere tako naglo promijenili način sahranjivanja. Ovo iz razloga što je prodor rimske kulture od strane starosjedjelaca, naročito u oblastima udaljenim od vojnih i gradskih centara, u prvim vjekovima imao stalan otpor a koji se najviše održavao u neprihvatanju oblika duhovne kulture (običaji, kultovi, religija). Uz ovo tumačenje treba dodati i činjenicu da se hronološki ne podudaraju običaji spaljivanja pokojnika na italskom tlu i na području balkanskih provincija.
Hronološka upoređenja na nekoliko najpoznatijih nekropola sa spaljenim pokojnicima na teritoriji provincija Dalmacije, Panonije, Makedonije pokazuju dva termina praktikovanja rituala spaljivanja: Jedan je u vrijeme između Hadrijana i Marka Aurelija (117. do oko 180. godine nove ere) i drugi u doba Karakale i Aleksandra Severa (211. do 235. godine nove ere). Grupa nekropola na kojima se napušta spaljivanje sredinom drugog vijeka vezuje se za zapadni dio Panonije i sjeverni priobalni dio provincije Dalmacije. Nekropole na kojima se spaljivanje napušta u prvim decenijama trećeg vijeka nalaze se u unutrašnjosti ovih provincija gdje je romanizacija išla sporije i teže, što je svakako uticalo i na prihvatanje rituala spaljivanja. a i na njegovo napuštanje.
Veza između Duklje i Martinićke gradine
Vrijeme između Hadrijana, Marka Aurelija i posljednjih Severa je prelomni period u pogrebnom ritualu, odnosno u romanizaciji balkanskih provincija i obilježava završnu fazu dugog procesa stabilizovanja rimske vlasti i kulture u ovim oblastima, što se na nadgrobnim spomenicima jasno uočava iščezavanjem domorodačkih imena.
Svakako je karakteristično da se završna faza spaljivanja podudara, sa donošenjem tzv. Karakainog edikta (Constitucio Antoniniana) o dodjeljivanju prava građanstva stanovnicima provincija 212. godine nove ere, što je doprinijelo da se prevaziđu stalni sukobi rimske i domorodačke kulture i tradicije. Donošenjem ovog edikta ostvaruje se unutarprovincijske kulture posve nova klima koja uzrokuje skoro potpuno napuštanje spaljivanja krajem drugog i početkom trećeg vijeka iako se u kolonijama i municipijima u unutrašnjosti zadržava i do sredine trećeg vijeka.
Pogrebni ritual je u ovom periodu skup svih i brojnih elemenata od kojih zavisi suština i sadržaj rimske kulture u provincijama, ali se ne može reći da je to i presudno za oblike grobova koji su u prvom redu zavisni od lokalnih specifičnosti razvoja, etničke pripadnosti, ekonomske moći i društvenog položaja pokojnika.
U većem broj varijanti oblika grobova spaljenih pokojnika izdvajaju se dva najosnovnija tipa i to grobovi spaljenih pokojnika izdvojeni i isprani od gari i pepela s lomače i grobovi u koje su prenijeti ostaci pokojnika zajedno sa garom i pepelom lomače. Prvi tip pored grobne jame podrazumijeva i urnu u koju su ovi ostaci polagani. U drugom tipu ostaci pokojnika su polagani direktno u grobnu jamu bez ikakve posude. Ova podjela nije samo formalna, već je kroz ova dva sistema sahranjivanja izražen dijelom stav prema smrti i zagrobnom životu, a dijelom ekonomsko-društveni položaj pokojnika. U prvom slučaju pokojnik je pažljivo izolovan od svega materijalnog, od svega vezanog za njegovu fizičku egzistenciju, tako da su njegovi ostaci u urni, pa i sam grob, samo simboli i uspomena prošlog, dok duša, slobodna i nevezana, odlazi u daleki svijet mrtvih.
Kod druge grupe grobova ne postoji ova oštra granica između predsmrtne egzistencije i zagrobnog života. Grob je i dalje glavno prebivalište pokojnika i obavezuje srodnike na vršenje određenog kulta koji osigurava dalji život umrlog. Ekonomsko-društveni momenat je od drugostepenog značaja koji utiče više na konstrukciju groba i brojnost priloga a ne na sam način sahranjivanja. U grobovima spaljenih pokojnika, posebno u grupi grobova prvog tipa, nađene su keramičke, staklene i kamene urne koje su polagane u kružne ili elipsoidne jame i zasipane zemljom. Dosta često se više ovakvih grobnih jama uokvirivalo većom zidnom konstrukcijom pravougaonog oblika od pritesanog kamena zidanog sa malterom.
Među prilozima u ovim grobovima rijetko se stavljaju jeftini keramički primjerci već najčešće, za to vrijeme, skupocjeni stakleni i drugi prilozi što govori da u grobove nije ostavljeno piće ni hrana, već samo oni predmeti vezani za gozbe, vjerovatno sa željom da se pokojniku "pruži mogućnost" boljeg i bezbrižnijeg uživanja u zagrobnom životu. Na osnovu dobijenih podataka može se zaključiti da je ritual spaljivanja pokojnika na području Dokleje preuzet iz rimske kulture, ali ne mehanički, već stoga što je dobro odgovarao novonastaloj ekonomskoj i društvenoj situaciji u kojoj se na prelazu iz stare u novu eru nalazilo domorodačko stanovništvo.
ILIRI, SLOVENI, CRNOGORCI
E pluribus unum!
Od mnogih (načinjeno) jedno!
(Natpis na grbu SAD)
Problematika identiteta Ilira i njihove kulture značajno je zaokupila pažnju istraživača iz raznih naučnih disciplina tokom 20-og vijeka. Kvalitetnijem rasvjetljavanju ove teme u mnogome je doprinio veliki broj arheoloških istraživanja na prostoru bivše Jugoslavije, brojni naučni simpozijumi i posebno razvoj arheologije i izučavanje kulture Ilira u Albaniji.
Zahvaljujući tome, danas se nesporno može tvrditi da ilirska kultura, kao i sami Iliri, nijesu nestali sa istorijske scene ni dolaskom Rimljana u ove krajeve a ni seobom Slovena već su oni nastavili živjeti sa nama i u nama, koji danas živimo na tlu što su ga u praistorijsko i ranoistorijsko doba nastanjivala ova plemena.
Njihova prošlost i kultura sastavni su dio nacionalnih istorija Crnogoraca, Hrvata, Slovenaca, djelimično Srba i Bošnjaka i razumije se najprije Albanaca, za koje se sa sigurnošću može reći da je naučno ustanovljeno njihovo direktno porijeklo od najmanje jednog ilirskog plemena.
Naše još uvijek skromno poznavanje Ilira, njihove kulture, jezika i prošlosti ima osnovu u dvije vrste izvora, pisanim tekstovima grčkih i rimskih pisaca i arheološkom materijalu. Od samih Ilira nijesu ostali nikakvi pisani tragovi, a njihovi susjedi, Grci sa juga i Rimljani sa zapada, pišući o njima uglavnom sa neprijateljskih pozicija sigurno su u svojim tekstovima unosili i veliku količinu neobjektivnosti. Propašću antičkog svijeta i promjenama nastalim seobama naroda, nestaju za jedan duži vremenski interval i pisci koji se zanimaju za prošlost Ilira.
Ipak ilirsko ime nije zaboravljeno. Sa njim se počev od 12-og vijeka diče i slovenska plemena, pa se do kraja 19-og vijeka u radovima Nićifora Dučića, Ljudevita Gaja i drugih autora, provlači misao Mavra Orbinija da su Iliri govorili slovenskim jezikom.
Neromanizovani Iliri i slovenski došljaci
Tokom 19-og vijeka počinju značajnija arheološka istraživanja materijalne kulture Ilira. Na osnovu ovih materijalnih tragova, pokušava se riješiti niz otvorenih pitanja.
Za nauku su posebno zanimljiva pitanja: porijekla Ilira, njihovi odnosi sa Grcima i Keltima, formiranje ilirske države, "stepen" njihove romanizacije u zavisnosti od kraja u kojem su boravili i veoma značajno pitanje, ostavština Ilira i njihove materijalne kulture kroz kulturu južnoslovenskih naroda i njihov doprinos u formiranju duhovne i materijalne kulture Crnogoraca, kao i udio koji su Iliri imali u etnogenezi crnogorskog naroda.
Arheologija i njeni rezultati upozoravaju na značajnu činjenicu da postoje velike razlike u materijalnoj kulturi između pojedinih ilirskih plemena ili skupa plemena i da su prema tome razlike postojale i u duhovnoj kulturi. Zato treba imati obzir da kulturni fenomen ustanovljen u jednom ilirskom plemenu ili jednom kraju ne daje neko opšte ilirsko značenje, mаda sličnosti definitivno postoje.
Takođe arheološka istraživanja, pokazuju da se pod pojmom Ilira moraju razumjeti, mješovita, heterogena plemena, očito srodna, koja se nijesu potpuno stopila u jedan entitet i nijesu morala imati isto porijeklo. Iz podataka antičkih pisaca i arheoloških tragova na prostoru bivše Jugoslavije, raspoznajemo sedamdesetak ilirskih plemena. Lokaciju ovih plemena lako je odrediti za ona razdoblja gdje su o njima ostali pisani podaci. Tako prolazeći od juga ka sjeveru susrećemo, između ostalih Enhelejce, Piruste, Albane, Labeate, Dokleate, Plereje, Ardijeje, Japode, Laburne, Histre i brojna druga ilirska plemena.
Mada mnoge pojedinosti iz života Ilira, nakon dolaska Rimljana još uvijek nijesu dovoljno poznate, analiza materijalne kulture i umjetnosti daje prilično jako svjetlo na neobično zamršene i zanimljive – aspekte ilirsko-rimskog "ujedinjenja" u raznim područjima života i u raznim predjelima ilirskih zemalja.
Samo površna analiza arheološke građe iz ovog doba otkriva da proces romanizacije nije svuda tekao ravnomjerno. Dok su urbanizovana sjedišta na primorju ili unutrašnjosti bila potpuno romanizirana, pa se u njima govorilo i pisalo latinskim jezikom i živjelo kao u svakom velikom gradu Rimskog carstva, dotle je izvan tih središta situacija bila potpuno drugačija.
Iliri premda podvrgnuti snažnom procesu akulturacije, nastavljaju u zabačenim krajevima govoriti svojim narodnim jezikom, poštuju svoje bogove, pokopavaju mrtvace na tradicionalni način, oblače svoju narodnu nošnju i djeci daju domaća imena.
Način na koji se vršilo uklapanje domaćeg stanovništva u život državne administracije, vojske i života uopšte pokazuje da Rimljanima nije bilo stalo da lokalno stanovništvo u potpunosti romaniziraju ili izvrše genocid u smislu odnarođivanja. Rimljani su za cilj imali da u pokorenim kolonijama imaju mirne i radne stanovnike, hrabre vojnike, spremne da braneći imperiju brane svoj dom i svoju porodicu. Ako su u tom smislu pokoreni narodi vjerno služili Rimu, tada su Rimljani bili veoma tolerantni prema svim manifestacijama starosjedjelačkih kultura. A Iliri su pripadali upravo onom narodu koji kada je definitivno potpao pod vlast Rima, služio je vjerno njegovim interesima.
Koliki je stvarni udio Ilira u rimskoj kulturi, politici, vojsci i ekonomiji treba tek utvrditi, ali je bez sumnje mnogo veći nego što se mislilo u prošlosti. Opštom svojinom kasnog Rimskog carstva postali su između ostalog ljekovita bilja Ilirs Illyrica, brzi ratni brod Liburna, nazvan po Liburnima koji su ga prvi sagradili, kao i široka bijela haljina velikih rukava, dalmatica preuzeta i u hrišćanskoj religiji do danas.
Što se dogodilo sa neromaniziranim stanovništvom u toku dugih vjekova kasne antike i ranog srednjeg vijeka, teško da će se ikad saznati. Osim toga donedavno nauka nije pokazivala veće zanimanje da otkrije što se "stvarno" dogodilo sa neromaniziranim stanovništvom, poslije seobe Slovena. A nije postojala ni želja da se u materijalnoj i duhovnoj kulturi kasnijih civilizacija na Balkanu, otkriju ostaci kulture preistorijskih i Ilira iz vremena Rimljana.
Odbijajući iz svoje prošlosti ilirsku komponentu i insistirajući samo na nesporno dominantnom slovenstvu raniji istraživači su otvorili prostor albanskom nacionu da slobodno prigrabi sebi i za sebe čitavu ilirsku kulturu, pa da čak pokuša iz nje crpjeti prava za neke državne projekte. Ipak u zadnje vrijeme učinjeni su napori, prije svega kombinacijom istorijskih izvora, rezultata arheologije, etnologije i lingvistike da se pokušaju otkriti elementi ilirske kulture u današnjim kulturama na Balkanu i na osnovu toga rasvjetliti uloga koju je neromanizirani ilirski supstrat imao u etnogenezi današnjih balkanskih naroda.
Rezultati i zaključci do kojih je savremena nauka došla je u suštini fakat da narodi na Balkanu neki više a neki manje ali svakako mnogo više nego što su to donedavno mislili i željeli, imaju inkorporirane ne samo kulturne elemente starosjedjelačkog stanovništva nego i njega samog.
Pitanja odnosa Ilira i Slovena i pitanje odnosa starih Ilira i današnjih Albanaca iako su se pojavila veoma rano i imaju veliko značenje, u svojoj biti su veoma različito koncipirana.
Vodi li krsna slava porijeklo od Ilira?
Mnogi stručnjaci drže danas dokazanim da su Albanci jedini balkanski narod koji svoje direktno porijeklo vodi od starih Ilira. Zaštićeni visokim i neprohodnim planinama, izvan puteva kojim su se kretale vojske i varvarski narodi u vrijeme velikih seoba, prirodno nadareni visokim natalitetom, vezani jakim i brojnim porodičnim odnosima i specifičnim moralnim kriterijumima, ti posljednji ostaci Ilira sačuvali su veoma mnogo elemenata duhovne i materijalne kulture svojih predaka.
Etnolozi su, pak, proučavajući vrlo bogatu albansku etnografsku građu, pronalazili u njoj niz elemenata koji direktno potiču iz predistorijske ilirske baštine. Osobito su brojni ilirski ostaci u narodnoj nošnji današnjih Albanaca, religioznoj simbolici, narodnom plesu, antroponimiji, toponimiji i slično.
Uopšte se drži s pravom da je današnja bijela kapica, geleshe, direktnog porijekla od slične kape koju su nosili Iliri. Takođe se lička, dalmatinska i crnogorska kapa mogu staviti u vezu sa "njihovim prototipom" naglavkom koji su koristili Japodi. Ilirske su žene sudeći prema prikazima na spomenicima iz rimskog doba glavu pokrivale maramom. Po obliku kao ni po čemu drugom, ova marama nije se razlikovala od marame koja se u mnogim djelovima Balkana nosi i danas kao dio ženske narodne nošnje.
Ovdje se svakako treba podsjetiti rimskog hroničara Varona, koji pripovijeda kako su ilirske žene lako rađale. "Kada bi došlo vrijeme porođaja, udaljile bi se s posla u polju, rodile bi bez ičije pomoći i odmah se vratile i nastavile sa radom, držeći dijete u naručju kao da su ga našle a ne rodile."
Dok su napori stručnjaka koji se bave pitanjem, ilirsko-albanskih odnosa, usmjereni ka identifikovanju što većeg broja činjenica koje potvrđuju kontinuitet Ilira i Albanaca, dotle se za prostor Balkanskog poluostrva nastanjen Slovenima, proces sastoji u utvrđivanju uloge starosjedilačkog stanovništva u formiranju današnjih slovenskih naroda, odnosno formiranju njihovih kultura.
Danas se raspolaže sa čitavim nizom pouzdanih dokaza koji takvu ulogu osvjetljavaju, ali smo još uvijek veoma daleko od cjelovitih studija o tom pitanju. Ovome su umnogome doprinjeli veliki nacionalni projekti tokom 20. vijeka koji su zdušno zatirali sve neslovenske tragove srpskog, hrvatskog i crnogorskog naroda.
Bez sumnje se može zaključiti da su Lika, Dalmacija i Duklja toponimi ilirskog porijekla. Ti čak do današnjih dana preživjeli nazivi područja mogu imati mnogo dublje značenje nego što se u prvi mah može pomisliti. Ta pojava više nego i jedna druga svjedoči o miješanju starosjedilačkog življa sa slovenskim došljacima.
Takođe naučno ustanovljena heterogenost ilirskih plemena jednostavno upućuje na zaključak da su i slovenske kulture izrasle na vrlo različitim kulturnim osnovama, koje su umnogome uslovile različiti razvitak južnih Slovena u pojedinim krajevima.
Svakodnevni život slovenskih plemena ovisio je umnogome oo geografskih prilika u kojima su ona živjela. Te su prilike bile veoma različite, od ostrva i primorja sa blagim mediteranskim podnebljem preko plodnih nizina uz velike panonske rijeke pa do visokih vrletnih planina Crne Gore i drugdje, na kojima su oštre i surove zime uslovile tamošnjim stanovnicima način života i običaje. Prilagođavajući svoja naselja i svoje domove, odjeću i obuću, svoj cjelokupni način života okolini koja ih je okruživala, Sloveni su vjekovima živeći u različitim uslovima stvorili i različite običaje i vrlo različite mentalitete. Koliko su geografski i klimatski uslovi bili sličniji toliko je sličnija bila etnografska baština i obratno.
Tako je u slovenskoj kulturi, moguće utvrditi čitav niz elemenata ilirskog porijekla, pokopavanje u jamama obloženim kamenjem, običaj tetoviranja a ima mišljenja da je i krsna slava običaj ilirskog porijekla. Može se naslutiti da je i vrlo rasprostranjen kult zmije ostavio mnoge tragove u brojnim manifestacijama tog kulta u slovenskoj mitologiji.
I u crnogorskoj kulturi moguće je utvrditi čitav niz elemenata ilirskog porijekla. Ilirski ostaci u narodnoj kulturi, načinu pokopavanja mrtvaca, narodnoj nošnji i obući, jelu i piću, društvenoj organizaciji, muzici, plesu, jeziku dovoljno su brojni da se iz njih može zaključiti da su preci današnjih Crnogoraca, došavši u ove krajeve u šestom i sedmom vijeku, zatekli u Prevalisu, prilično brojno starosjedilačko nepotpuno ili djelimično romanizirano stanovništvo, prije svih potomke Dokleata i Labeata sa kojima su se tokom vjekova asimilirali i tako u svom narodnom entitetu sačuvali ostatke starih Ilira.
Moglo bi se čak reći da je ovaj ilirski element imao veoma važnu ulogu u formiranju moralnih, kulturnih, tjelesnih i psihičkih osobina crnogorskog naciona koji sada ovdje živi. Ovaj proces umnogome je ubrzao primanje hrišćanstva, širenje pismenosti i stvaranje Dukljanske države.
Predstavljanje Crnogoraca kao "najčistijeg" dijela srpskog naroda tokom 19. vijeka u kontekstu stvaranja velike Južnoslovenske zajednice naivno i s ponosom je prihvaćeno. Tim procesom je za dugi niz godina ugašena naučna potreba da se istraži i eventualno rekonstruiše istorijska nit između ilirskog plemena Dokleata, antičke Duklje i srednjovjekovne Dukljanske kraljevine.
